Ας μιλήσουμε για τσίπα...

Ετυμολογικά η λέξη σημαίνει πέτσα και εναλλακτικά αναφέρεται και στην παχιά κρούστα των γαλακτοκομικών προϊόντων. Μεταφορικά δηλώνει την ηθικότητα. Ξετσίπωτος είναι ο άνθρωπος που δεν έχει δέρμα (μεταφ. δίχως ηθικό φραγμό). Άλλοι θεωρούν ότι είναι, πιθανόν, σλαβικής προέλευσης (tsipa), ενώ άλλοι το συνδέουν με το μεσαιωνικό τσεμπέρι (στη Λευκάδα τσίπα είναι το μαύρο ή το καφέ κεφαλομάντηλο των γυναικών), ή με τη σίφα του Ησύχιου (υμένες που καλύπτουν το πρόσωπο του εμβρύου). Στην ποντιακή διάλεκτο “τσίπα” σημαίνει ομφαλός. Ας ασχοληθούμε λοιπόν (γιατί δικό μου είναι το blog και ότι θέλω κάνω) με την τσίπα κάτω από το πρίσμα της μεταφορικής της έννοιας. Την ηθική.

Η λέξη ετυμολογικά προέρχεται από τη λέξη "ήθος" που σημαίνει "χαρακτήρας" με την ευρεία έννοια και ονομάζεται η συμπεριφορά του ανθρώπου μέσα στην κοινωνία. Έχει σχέση με τα ψυχικά χαρίσματά του ανθρώπου που τη φέρει και την αντίληψή του ως προς τον κόσμο που τον περιβάλλει. Βεβαίως και λογικό, κάθε άνθρωπος να βλέπει τον κόσμο με τα "δικά του μάτια", να τον αξιολογεί δηλαδή όπως αυτός είναι συνηθισμένος, μ' ένα δικό του τρόπο, ξεκινώντας όμως πάντα από μερικές γενικές κοινές κατευθύνσεις.

Ο σύγχρονος ορισμός της ηθικής: 

"Ηθική είναι η συστηματική μελέτη της φύσης και της αξίας των εννοιών 'καλό', 'κακό', 'πρέπει', 'ορθό', 'λάθος', κλπ., και τις γενικές αρχές που δικαιολογούν και δικαιώνουν την εφαρμογή τους σε οτιδήποτε".

Το επόμενο θέμα που αναδύεται βέβαια είναι ποιος είναι ο ορισμός του "καλού" και τι κάνει μια πράξη καλή ή κακή, σωστή ή λάθος και κατ' επέκταση, ποια είναι τα όρια μεταξύ μιας ηθικής πράξης και μιας ανήθικης; Μετριέται η ηθικότητα; Και εάν ναι, πως μπορούμε να “μετρήσουμε” την ηθικότητα μιας πράξης;


Aυτά τα ερωτήματα έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην ανθρώπινη συμπεριφορά (και στην ανθρώπινη ιστορία) και οι απαντήσεις συχνά είναι αντιφατικές, αντίθετες ή διαφέρουν διαμετρικά με βάση το χώρο και τη χρονική περίοδο. Παρόλα αυτά, υπάρχουν πάντα κάποιες γενικές παραδοχές.

Mεγάλα ονόματα φιλοσόφων έχουν προσπαθήσει να διερευνήσουν, με τον δικό τους πάντα τρόπο, αυτό το καθαρά ανθρώπινο χαρακτηριστικό. Οι Αριστοτέλης, Χιούμ, Καντ, Μιλλ, καθένας έδωσε τις δικές του απαντήσεις στο ερώτημα του τι είναι ηθικό και τι όχι. Κι εδώ το πρόβλημα πάντα φαίνεται πως είναι η αντίληψη της ηθικής, που καθορίζεται σύμφωνα με τα ήθη και έθιμα ενός και μόνο συνδυασμού. Του τόπου και του χρόνου.

Επίσης, το θέμα απασχολεί και την επιστήμη της ψυχολογίας, από πολλές διαφορετικές σκοπιές. Οι κοινωνικοί ψυχολόγοι, ίσως με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα τον Δρ. Ζιμπάρντο, ενδιαφέρονται να δουν πως οι κοινωνικές συνθήκες μπορούν να αλλάξουν τις συμπεριφορές των ανθρώπων κάνοντας τους περισσότερο ή λιγότερο ηθικούς. Έρευνες όπως το πασίγνωστο πείραμα της φυλακής του Στανφορντ ή το πείραμα του Μίλγκραμ έδειξαν πως η ανθρώπινη ηθικότητα είναι λίγο... ρευστή. Εξαρτάται από την διατύπωση του ηθικού ζητήματος, τις προδιαθέσεις μας, τις κοινωνικές συνθήκες αλλά και το αναμενόμενο τελικό αποτέλεσμα. Βλέπουμε πως το καλό και το κακό δεν έχουν ξεκάθαρα όρια. Μια πράξη που σε μια δεδομένη στιγμή μας φαίνεται απολύτως ηθική και δικαιολογημένη, μπορεί να γίνει εντελώς ανήθικη και τούμπαλιν σε χρόνο dt.

Το ερώτημα (γενικευμένο μεν, αλλά ερώτημα) καταλήγει να είναι: Είμαστε τελικά καλοί άνθρωποι; Και πόσο; Η ερώτηση αυτή φαίνεται απλοϊκή, σχεδόν παιδική, αλλά έχει τεράστια σημασία για την πρόοδό μας ως ανθρώπινα όντα και η απάντηση αν το καλοσκεφτούμε δεν είναι καθόλου εύκολη. 

Οι περισσότεροι από εμάς αποδίδουμε στο χαρακτήρα μας χαρακτηριστικά τα οποία ενδέχεται να μην κατέχουμε και μπερδεύουμε συνεχώς το "καλό" με το "αυτονόητο". Φαίνεται ακόμα πως δε γνωρίζουμε ότι η απουσία του "κακού" δεν σημαίνει και απαραίτητα "καλό". Ή ότι το να μην πάρεις μέρος δε σημαίνει ότι βγαίνεις αυτομάτως και από το στόχαστρο των ευθυνών για την πράξη που διαπράττεται. Ακόμα και το να μη γνωρίζεις κάτι,  είναι ανεπίτρεπτο να μην προσπαθήσεις να ενημερωθείς ώστε να προσαρμόσεις ανάλογα τις θέσεις που διέπουν τη ζωή σου (αναφέρομαι με βάση τον τόπο και χρόνο όπου ζούμε και με το ίντερνετ να βρίθει από πληροφορίες). Αυτή η αυτόματη προσθήκη θετικών χαρακτηριστικών που δεν έχουμε λοιπόν, είναι αποτέλεσμα του τεράστιου "εγώ" μας που από τα παιδικά μας χρόνια μοιάζει να μη χορταίνει με τίποτα. Έτσι καταλήγουμε να αισθανόμαστε καλύτεροι άνθρωποι απ' ότι στην πραγματικότητα είμαστε και να μην κατανοούμε κιόλας πόσο μακριά νυχτωμένοι είμαστε. Ακόμα κι αν αφαιρέσουμε όμως αυτή την παρανόηση το ερώτημα παραμένει το ίδιο δύσκολο.

Η ταπεινή μου γνώμη είναι ότι πάντα υπάρχει μια αντικειμενική ηθική που δεν υπακούει (ή δε θα έπρεπε να υπακούει) σε ήθη, έθιμα ή κοινωνικές συνθήκες. Κι αυτή η ηθική αποκαλύπτεται μόνο όταν βγάλουμε από πάνω μας τους ηθικούς κανόνες της κοινωνίας στην οποία ζούμε, έξω από τα καθιερωμένα, τα "καθώς πρέπει" και τις θρησκοληπτικές ενοχές.  Ένα ηθικό δίλημμα μπορεί να γίνει ευκολότερο εάν σταματήσουμε να σκεφτόμαστε με ασπίδα το βόλεμα της αυτοδικαιολογίας και στόχο το στενό ατομικό συμφέρον. Δε ζούμε μόνοι μας άλλωστε σ' αυτόν τον πλανήτη.

Η δύσκολη περίοδος που ζούμε, αποτελεί πρόσφορο έδαφος για κάθε είδους εχθρικά συναισθήματα απέναντι σε συνανθρώπους μας (ρατσισμός σε όλες τις εκφάνσεις του, ανταγωνιστικότητα, μεταναστευτικά ζητήματα, οικονομική ανέχεια,  κ.α.).

Πρέπει να έχουμε όλα αυτά στο νου μας όταν καλούμαστε να κάνουμε οποιαδήποτε κίνηση ή ακόμα κι όταν αποφασίσουμε να μην κάνουμε καμία, κυρίως όταν βάσει αυτής της δράσης ή αδράνειάς μας διακυβεύεται η ζωή τρίτων. Αυτό, από μόνο του, θα έπρεπε να είναι μεγάλο φορτίο για όλους μας, για τον τρόπο που ζούμε, γι' αυτά που λέμε, ακόμα και για το προς τα που στοχεύουμε το θυμό μας όταν πιεζόμαστε από παντού...