Το φαινόμενο του Λούσιφερ

 Those who can make you believe
absurdities can make you
commit atrocities
VOLTAIRE

Δυο απο τα σπουδαιότερα πειράματα ψυχολογίας του 20ου αιώνα ασχολήθηκαν με την ηθική και με το κατά πόσο επηρεάζεται ανάλογα τις συνθηκες.

• Ο Δρ. Ζιμπάρντο ήταν ο δημιουργός του πειράματος της φυλακής του Στάνφορντ (με το οποίο θα ασχοληθούμε τώρα) με το οποίο έδειξε ότι αρκεί να αναθέσουμε ρόλους και οι άνθρωποι θα φερθούν ανάλογα του ρόλου που τους δώθηκε και

• ο Δρ. Μίλγραμ ήταν ο δημιουργός του πειράματος Μίλγραμ (θα αναλυθεί σε επόμενη ανάρτηση) που έδειξε ότι τα άτομα ενδεχομένως θα φερθούν απάνθρωπα όταν δεχθούν διαταγές.

Και οι δύο, ενδιαφέρθηκαν να μάθουν το πως οι κοινωνικές συνθήκες μπορούν να αλλάξουν τις συμπεριφορές των ανθρώπων κάνοντας τους περισσότερο ή λιγότερο ηθικούς. Είναι πράγματι λίγοι και με σοβαρά ψυχοκοινωνικά προβλήματα αυτοί που προβαίνουν σε αποτρόπαιες πράξεις βίας , ή μήπως ο καθένας μας είναι σε θέση να βγάλει από μέσα του έναν “δαίμονα” όταν βρεθεί στις κατάλληλες συνθήκες;

Αν βρεθούμε σε "κατάλληλο" περιβάλλον ή κάποιος τον οποίο θεωρούμε ανώτερό αναλάβει την ευθύνη των (ανήθικων) πράξεών, υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να γίνουμε και εμείς βίαιοι και σαδιστές, αντίθετα πάντα με τις ηθικές αξίες που πιστεύουμε πως έχουμε. Αυτά τα συμπεράσματα φαίνονται πως επαληθεύονται και με εγχώριες έρευνες, όπως αυτή της Δρ. Χαρίτου-Φατούρου  ("Ο βασανιστής ως όργανο της κρατικής εξουσίας. Ψυχολογικές καταβολές"), η οποία μέσω συνεντεύξεων των βασανιστών της χούντας (ΕΑΜ-ΕΣΑ) διαπίστωσε πως το περιβάλλον παίζει καταλυτικό ρόλο στη “δημιουργία” ατόμων έτοιμα να βασανίσουν τον οποιοδήποτε με μια και μόνη διαταγή.(Πηγή: Ψυχολογείν)

Ποιό ήταν όμως το πρώτο από τα δυο αυτά σημαντικά πειράματα, τι συνέβη, ποιά τα συμπεράσματα και τελικά σας θυμίζει κάτι σε μεγαλύτερη κλίμακα;

Πέιραμα Στάνφορντ

Το 1971 από την ερευνητική ομάδα του Καθηγητή Ψυχολογίας Φίλιπ Ζιμπάρντο του Πανεπιστημίου του Στανφορντ διεξάγεται ένα πείραμα. Με απλά λόγια 24 φοιτητές επιλέχθηκαν από 70 για να παίξουν τους ρόλους των φυλακισμένων και των δεσμοφυλάκων και να ζήσουν σε μια υποτιθέμενη φυλακή που είχε δημιουργηθεί για τους σκοπούς του πειράματος στο υπόγειο του κτιρίου της Επιστήμης της Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου του Στάνφορντ.

Η επιλογή των υποψηφίων έγινε με βάση την απουσία ψυχολογικών και ιατρικών προβλημάτων, αλλά και ποινικού μητρώου, έτσι ώστε να αποτελούν ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα για την επιστημονική παρατήρηση. Οι ρόλοι μεταξύ φυλακισμένων και δεσμοφυλάκων μοιράστηκαν μετά από ρίψη κέρματος. Στους δεσμοφύλακες δεν δόθηκαν κανόνες για το πως οφείλουν να συμπεριφερονται. Τους δόθηκε ελευθερία (εντός ορίων που απέκλειε κάθε σωματική βία) να κάνουν ότι χρειαστεί για να διατηρηθεί η τάξη και ο σεβασμός απο τους φυλακισμένους.

 Οι φυλακισμένοι και οι δεσμοφύλακες μπήκαν κατευθείαν στο κλίμα προχωρώντας τους ρόλους τους όμως και πέρα από τις προβλέψεις, οδηγούμενοι σε επικίνδυνες και ψυχολογικά καταστροφικές καταστάσεις. Το ένα τρίτο από τους φρουρούς κρίθηκε ότι επέδειξαν "γνήσια" σαδιστικές τάσεις, με αποτέλεσμα αρκετοί φυλακισμένοι να τραυματιστούν ψυχολογικά και δύο από τους φοιτητές να αποχωρήσουν νωρίς από το πείραμα. Μετά την κατάρρευση ενός φοιτητή από τις απάνθρωπες συνθήκες που επικρατούσαν στη φυλακή, και συνειδητοποιώντας ότι είχε παθητικά επιτρέψει ανάρμοστες συμπεριφορές να λάβουν χώρα κάτω από την εποπτεία του, ο Ζιμπάρντο κατέληξε στο συμπέρασμα ότι τόσο οι φυλακισμένοι όσο και οι δεσμοφύλακες είχαν ταυτιστεί υπερβολικά με τους ρόλους τους, με αποτέλεσμα να τερματίσει το πείραμα μετά από έξι μέρες (αντί για 14 που είχε προγραμματιστεί). Και επειδή καλά τα λογια, αλλά πρέπει να δείτε κιόλας για να κατανοήσετε το μέγεθος του σαδισμού:

• Ένα δεκάλεπτο περιεκτικό και περιληπτικό ντοκυμαντέρ:

Το πείραμα φυλάκισης του Stanford (κατάχρηση εξουσίας)

•  Ένα μισάωρο σχετικό ντοκυμαντέρ:

Το "πείραμα της φυλακής" του πανεπιστημίου Στάνφορντ

• Επίσης και μια ομιλία από τον ίδιο τον Ζιμπαρντό όπου μοιράζεται φωτογραφίες από το εσωτερικό του Αμπού Γκραμπ που δεν είχαν δει νωρίτερα το φως της δημοσιότητας. Έπειτα μιλάει για την αντίθετη πλευρά: για το πόσο εύκολο είναι να γίνει κανείς ήρωας και πως μπορεί να αντεπεξέλθει στην πρόκληση. (με ελληνικούς υπότιτλους)

Φιλίπ Ζιμπαρντο: Πώς συνηθισμένοι άνθρωποι γίνονται τέρατα ή... ήρωες

...Ίσως βοηθήσουν να καταλάβουμε και να βγάλουμε ο καθένας τα δικά του συμπεράσματα.

Τροφή για σκέψη:

Κανείς απο τους φυλακισμένους δεν είπε "εγκαταλείπω το πείραμα", παρόλο που μερικοί ανέπτυξαν τέτοιες αγχωτικές αντιδράσεις που χρειάστηκε να αποδεσμευτούν. Οι περισσότεροι είχαν χάσει κάθε προοπτική. Τα υψηλά επίπεδα στρες σταδιακά τους οδήγησαν από τη στάση εξέγερσης απέναντι στις συνθήκες, στην απώθηση της πραγματικότητας και την αποδοχή πειθήνιου ρόλου.

Επίσης, κανένας απο τους δεσμοφύλακες δεν απέτρεψε κάποιον άλλο δεσμοφύλακα από το να είναι τόσο σκληρός. Μόνο δύο αρνήθηκαν να πάρουν μέρος στις πράξεις των υπολοίπων δεσμοφυλάκων και ο ένας, από αυτούς τους δύο, έκανε μικρές χάρες στους φυλακισμένους. Ακόμη, είχε σκεφτεί να ζητήσει να γίνει κι αυτός φυλακισμένος γιατί δεν ήθελε να είναι μέρος ενός συστήματος που διέπραττε τέτοιες φρικαλεότητες. Αλλά παρόλα αυτά κανείς απο τους δυό τους δεν επενέβει στην άσχημη συμπεριφορά των υπολοίπων.

Μια διπλωματική εργασία του Πάντειου Πανεπιστημίου βοηθάει πολύ στην κατανόηση.
Το πείραμα Stanford (1971) και η ερμηνεία της βίας. Η απήχησή του στην εγκληματολογική θεωρία.

Ο Δρ. Ζιμπάρντο στο τελευταίο του βιβλίο με τίτλο “Το φαινόμενο του Λούσιφερ: Πως καλοί άνθρωποι γίνονται κακοί” (Lucifer’s Effect: How Good People Turn Evil), υποστηρίζει πως όλα είναι σχετικά. Δεν υπάρχουν ξεκάθαρα όρια μεταξυ καλού και κακού, αλλά αντίθετα η ηθικότητα εξαρτάται σε σημαντικό βαθμό από εξωτερικούς παράγοντες που επηρεάζουν τη συμπεριφορά μας. Εάν είμαστε μέλη ενός συνόλου που βρίσκεται σε σύγκρουση με μια δαιμονοποιημένη εξω-ομάδα (Εμείς VS οι Άλλοι) τότε είναι πολύ πιο εύκολο να διαπράξουμε αποτρόπαιες πράξεις εναντίον των αντιπάλων όταν λειτουργούμε ως σύνολο. Η ευθύνη της πράξης δεν είναι προσωπική, αλλά αντίθετα “μοιράζεται” στα μέλη της ομάδας ή -πολύ συχνότερα- χρεώνεται σε έναν απώτερο, πάντοτε “καλό”, σκοπό και επομένως εξανεμίζεται.

Εσείς τι δεσμοφύλακας θα ήσασταν και τι φυλακισμένος?