Γονίδια, μιμίδια, τιμίδια και αρχίδια...

Ας αρχίσουμε από τα ευρέως γνωστά.

Το γονίδιο είναι τμήμα του DNA και αποτελεί τη βασική φυσική μονάδα κληρονομικότητας στους ζωντανούς οργανισμούς, το οποίο περιέχει κωδικοποιημένη μια βιολογική πληροφορία, την οποία και μεταβιβάζει από τη μια γενιά στην άλλη.

Ο Richard Dawkins ονόμασε τα αναπαραγόμενα γονίδια αντιγραφείς, αλλά επεσήμανε ότι η εξέλιξη μπορεί να βασιστεί σε οποιοδήποτε αντιγραφέα ακολουθεί τις τρεις βασικές εξελικτικές αρχές: 

• την πιστότητα αντιγραφής (με σποραδικά εντούτοις λάθη ή μεταλλάξεις που βοηθούν στην εξέλιξη και επιλογή), 
• τη γονιμότητα (όσο ταχύτερη είναι η αντιγραφή, τόσο περισσότερο θα εξαπλωθεί ο αντιγραφέας) και 
• τη μακροβιότητα (όσο περισσότερο ζει το αντιγραφόμενο «σχέδιο», τόσο περισσότερα αντίγραφα θα μπορούν να παραχθούν απ’ αυτό).

Στο best seller του λοιπόν ("το εγωιστικό γονίδιο", 1976) ο εξελικτικός βιολόγος, υποβάλει το ερώτημα εάν υπάρχουν και άλλοι αντιγραφείς στη φύση που να εκπληρώνουν τα βασικά αυτά χαρακτηριστικά. Έτσι εισάγει ένα νέο όρο. Το μιμίδιο. Αυτό περιλαμβάνει ιδέες που μεταβιβάζονται από εγκέφαλο σε εγκέφαλο όπως τα γονίδια μεταβιβάζονται από γενιά σε γενιά. Έτσι εξηγείται η μεταβίβαση της ανθρώπινης κουλτούρας από άνθρωπο σε άνθρωπο, μέσω των βιβλίων, της ομιλίας, της τηλεόρασης και όλων των άλλων επικοινωνιακών μέσων που διαθέτει. Τα είδη των πολιτισμικών στοιχείων που μεταβιβάζουν(ασυνείδητα επί το πλείστον) τα μιμίδια θα μπορούσαν να περιλαμβάνουν λίγο εώς πολύ τα πάντα: τα διαφημιστικά σλόγκαν, τα συνθήματα, τα κλισέ, τη μόδα, τη μουσική, το χορό, τα αστεία, τις παροιμίες, τις παραδόσεις, τις ιστορίες, τις παροιμίες, τα παιδικά ποιηματάκια, τα παιχνίδια, τα πολιτικά και θρησκευτικά δόγματα, τις ιδεολογίες, τις θρησκείες, τις λαϊκές δεισιδαιμονίες, τις προλήψεις και προκαταλήψεις, όσο και τις ιδέες περί «Δικαιοσύνης», «Ελευθερίας», «Δημοκρατίας», «Ιδιοκτησίας», «Εθνικής Συνείδησης» και «Ανεξαρτησίας»...

Ως μια καλή επίδειξη δύναμης των μιμιδίων αντιλήφθηκα το βιβλίο του Νίκου Χρηστάκη ("Συνδεδεμένοι. Η εκπληκτική δύναμη των κοινωνικών δικτύων και πώς αυτά διαμορφώνουν τη ζωή μας"). Ζητήματα μεγάλα όπως η παχυσαρκία, το κάπνισμα, η κατανάλωση ποτού, η χρήση ναρκωτικών, αλλά και η ευτυχία, η μοναξιά, η κατάθλιψη, ο αλτρουισμός, η ψήφος και οι ιδέες, όπως τονίζει ο κύριος Χρηστάκης, μετά από πολλές έρευνες, μέσα στα κοινωνικά δίκτυα μεταδίδονται, τροφοδοτούνται και αναπαράγονται με συσχετισμούς μιας πολυπλοκότητας που δεν αντιλαμβανόμαστε συνειδητά. Στην περίπτωση των συναισθημάτων η μεταδοτικότητα είναι πιο άμεση και γρήγορη (συνήθως) κυρίως όταν έχει να κάνει με τη σχέση δύο ατόμων στον πρώτο βαθμό απόστασης.

Με άλλα λόγια, το μιμίδιο, είναι ένα "πολιτιστικό γονίδιο", μια μονάδα πολιτιστικής πληροφορίας που διαδίδεται από νου σε νου και αναπαράγεται μέσω της μίμησης. Τα μιμίδια αποτελούν τη βάση της σκέψης και του πολιτισμού μας, όπως τα γονίδια είναι η βάση της βιολογικής μας ύπαρξής. Και τα δυο δρουν εγωιστικά, δηλαδή ο πολιτισμός μας έχει σχεδιαστεί από τον ανταγωνισμό των μιμιδίων, όπως ακριβώς ο βιολογικός κόσμος έχει σχεδιαστεί από τον ανταγωνισμό των γονιδίων.

Αν και αργότερα ο Dawkins εξομολογήθηκε ότι εισήγαγε την έννοια του μιμιδίου με βασικό σκοπό να αποτρέψει τους αναγνώστες του από το να θεωρήσουν ότι τα γονίδια αποτελούν τα πάντα για την εξέλιξη, η μεγάλη σύγχρονη μιμιδίστρια επιστήμονας Susan Blackmore πιστεύει ότι η ιδέα του αυτή υπήρξε ένας πραγματικός δυναμίτης. Κι εδώ έρχεται ένας τρίτος(?) αντιγραφέας. Το τιμίδιο ή τεχνομιμίδιο. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η ίδια: "Τα τιμίδια πιέζουν τα μυαλά μας να γίνουν περισσότερο μηχανές τιμιδίων. Τα παιδιά μας μεγαλώνοντας, πολύ γρήγορα μαθαίνουν να διαβάζουν, να χρησιμοποιούν μηχανήματα. Σύντομα θα έχουμε όλων των ειδών τα εμφυτεύματα, φάρμακα που θα μας αναγκάζουν να μένουμε συνέχεια ξύπνιοι. Θα πιστεύουμε πως εμείς τα επιλέγουμε, αλλά τα τιμίδια μας βάζουν να τα κάνουμε αυτά. Μη σκέφτεστε "Ω, δημιουργήσαμε το διαδίκτυο για το δικό μας όφελος". Έτσι μας φαίνεται. Σκεφτείτε τα τιμίδια να εξαπλώνονται, επειδή έτσι πρέπει να κάνουν. Είμαστε παλιές μηχανές". Έτσι λοιπόν, σύμφωνα με την άποψη της ομιλήτριας, εμείς εδώ που επικοινωνούμε μέσω διαδικτύου, είμαστε υπό την επιρροή των τιμιδίων και δρούμε για το δικό τους όφελος, ενώ νομίζουμε πως δρούμε για το δικό μας.

Προσωπικά τα τιμίδια δεν μπορώ να τα "δω" γι' αυτό και δε θα ασχοληθώ από φόβο μην παρερμηνεύσω κάτι εν αγνοία μου. Κι από την άλλη πάλι, δε μου "χρειάζονται" κιόλας.
Τοποθετώ την κατασκευή μηχανών αρχικά ως αποτέλεσμα των μιμιδίων (μιας και η τεχνολογία όπως και η επιστήμη συμπεριλαμβάνει και είναι αποτέλεσμα δουλειάς πολλών ιδεών) για τη βελτίωση και αύξηση του προσδόκιμου ζωής, άρα και της αυξημένης πιθανότητας διαιώνισης των γονιδίων. Οι υπολογιστές, ως συνέχεια της κατασκευής μηχανών γενικά, δρα ως μέσο -τεραστίου μεγέθους- για τη διάδοσή των μιμιδίων και άρα των γονιδίων και άρα των μιμιδίων που θα αναπαραχθούν από αυτά τα γονίδια και έτσι κάνει λούπα η διαδικασία εσαεί.
Τα μιμίδια είναι το ίδιο σημαντικά με τα γονίδια μιας και η γλώσσα (που είναι αναμφισβήτητο γονιδιακό χαρακτηριστικό) χρησιμοποιείται για να μεταδίδει μιμίδια και αυτά με τη σειρά τους βοηθούν στη μετάδοση των γονιδίων. Έτσι ο αγώνας μιμίδια-γονίδια (εάν υφίστατο) κηρύσσεται άκυρος γιατί δρουν συναγωνιστικά. Αλλά πάλι.. για περίμενε...

Το θέμα που προκύπτει ξαφνικά μέσα στο μυαλό μου, είναι πότε τα μιμίδια δρουν ευεργετικά ως προς τη ανθρώπινη (και όχι μόνο) ζωή και πότε ως κυριολεκτικά μολυσματικοί "ιοί" του εγκεφάλου που μας ωθούν να εξολοθρεύσουμε το διαφορετικό από εμάς; Και πόσο μολυσματικά μπορούν να γίνουν αυτά τα μιμίδια όταν αυτή η ιδέα μπορεί να οδηγήσει στην  εξάληψη των ίδιων μας των γονιδίων (δηλαδή το βιολογικό μας θάνατο μέσω ενός πολέμου ας πούμε) αλλά υπέρ της διαιώνισης των γονιδίων και μιμιδίων της ομάδας στην οποία ανήκουμε (πχ της χώρας ή ομάδας υπέρ της οποίας πήγαμε στο πόλεμο εξ αρχής);


Σύμφωνοι, στην ανθρώπινη ιστορία πάντα υπήρχε, υπάρχει και θα υπάρχει ένας αέναος πόλεμος ιδεών όπως και γονιδίων, αλλά μέχρι που φτάνει αυτό; Ποια χαρακτηριστικά πρέπει να έχουν τα συμμιμίδια (συγκροτήματα μιμιδίων που διαδίδονται σαν συνεργατικές, συμβιωτικές ομάδες) για να μας φτάσουν στο σημείο "πολέμου" και μήπως αυτά είναι τελικά πιο ισχυρά από τα γονίδια?

Υπάρχει άραγε κάποιου είδους "αντιβιοτικό" στα μολυσματικά μιμίδια ή είμαστε τελείως στο έλεος τους; Ο Dawkins προτείνει σαν αντιβιοτικό, εναντίον της ιοβόλας δράσης των τοξικών μιμιδίων, την επιστημονική λογική. Ο Dennett από τη μεριά του προτείνει την κατασκευή ενός μιμιδιο-ανοσολογικού συστήματος, τη δημιουργία δηλαδή νέων μιμιδίων ή αντιγόνων για την καταπολέμηση των τοξικών μιμιδίων.

Σε κάθε περίπτωση η λογική, παρόλο που είναι επίσης ένα μιμίδιο, είναι ένα χρήσιμο μιμίδιο, αν είναι γνωστό το πεδίο δράσης της και οι περιορισμοί της και δε την θεωρήσουμε σαν την ύστατη πραγματικότητα.

Το επόμενο θέμα λοιπόν, αφού έχουμε αποδεχτεί (όσοι τέλος πάντων έχουν αποδεχτεί) την όποια ανωτερότητα των μιμιδίων, έχει να κάνει με τον κοινωνικό Δαρβινισμό ως μιμίδιο. Η τάση να θεωρούνται οι επιστημονικές θεωρίες του Καρόλου Δαρβίνου περί φυσικής επιλογής και επιβίωσης του καταλληλότερου, εφαρμόσιμες στις ανθρώπινες κοινωνίες. Με αυτή τη θεωρία υποστηρίζεται η επιβίωση των ήδη βολεμένων, σε βάρος των φτωχών, αδύναμων και άτυχων, γιατί υποτίθεται ότι οι τελευταίοι ευθύνονται για τις ατυχίες τους, άρα θα πρέπει τα γονίδιά τους ή τα διανοητικά τους κατασκευάσματα να μην συνεχίσουν να αναπαράγονται, ούτε να τους δίνονται ευκαιρίες!

Έτσι γινόμαστε υποστηρικτές του Κοινωνικού Δαρβινισμού όταν προσπαθούμε να διαφυλάξουμε την αμφίβολη «ανωτερότητά» της φυλής και του πολιτισμού μας, υποστηρίζοντας ρατσιστικές αντιλήψεις (δηλαδή αναπαράγοντας τα αντίστοιχα μιμίδια). Το βιβλίο του Jared Diamond "guns germs and steel" και το ομότιτλο τρίωρο ντοκιμαντέρ θα σας λύσει τις τυχόν απορίες ή αμφιβολίες (εμένα πάντως μου τις έλυσε σχεδόν όλες) για το που βρίσκεται το λάθος στον κοινωνικό Δαρβινισμό.

Στη γη, η κάθε κοινωνία ζώων διέπεται από τους δικούς της κοινωνικούς κανόνες οι οποίοι μπορεί να απέχουν μεταξύ τους παρασάγγας. Επομένως η φύση είναι σαφώς πιο περίπλοκη από το ντετερμινιστικό “το μεγάλο ψάρι τρώει το μικρό”. Πολλές φορές οι “αδύναμοι” μαζεύονται σε μεγάλα κοπάδια, για να αντιμετωπίσουν τις επιθέσεις των “δυνατών”.

Και αν ήδη στη φύση έχουμε ποικίλες κοινωνικές δομές, στην ανθρώπινη κοινωνία, γιατί επιμένουμε ότι ένα μοντέλο (αυτό του ανταγωνισμού) είναι το “φυσικό”; Και από πότε το "φυσικό" βαφτίζεται αυτομάτως και ως "ηθικό"; Μπορεί κάποιος να υποστηρίξει ότι ο ανταγωνισμός και όχι η αλληλεγγύη, ήταν η δύναμη πίσω από τη δημιουργία της πρώτης κοινωνίας; Ή τελικά ανάλογα με τις συνθήκες κρίνουμε πότε μας βολεύει να συμβιβαστούμε και να δουλέψουμε ως ομάδα και πότε μας παίρνει να πάρουμε φαλάγγι τον αντίπαλο;

Και καταλήγω (έλεος, ήμαρτον και επιτέλους!) στο ότι δεν ξέρω εάν τα δικά μου γονίδια και μιμίδια δρουν κατά του εαυτού τους και ενάντια στη φύση που μας θέλει ανταγωνιστικά όντα αλλά ότι και να συμβεί δε θα σταματήσω να είμαι οπαδός της φράσης "προς τι το μίσος και ο αλληλοσπαραγμός", ούτε να πιστεύω ακράδαντα στην πολυπολιτισμικότητα και την αλληλοβοήθεια. Εξάλλου...

Το να σκοτώνεις έναν άνθρωπο 

για να υπερασπισθείς μια ιδέα, 

δεν είναι η υπεράσπιση μιας ιδέας, 

είναι ο φόνος ενός ανθρώπου. 

Jean-Luc Godard,

...και όλα τα υπόλοιπα για μένα είναι αρχίδια!